Κακοπαιδικά λήμματα: Αυτοεκπληρούμενη προφητεία, ο δάσκαλος σε ρόλο Κάλχα

΄΄

    Σκέψη τοις μετρητοίς και απτά αποτελέσματα αυτή είναι η κληρονομιά ενός πτυχίου μαθηματικού τμήματος. Παλιότερα ήταν καύχημα. Όμως, παρά την εργαλειοθήκη των ξυραφιών του Όκαμ,  η πραγματικότητα περίτρανα θα σας  αποδείξει  ότι ένα λεπτό καθαρής τύχης μπορεί να φέρει καλύτερα αποτελέσματα από μήνες υπολογισμένης μεθόδευσης. Ο ομπρελάς στην εποχή των κατακλυσμών δεν είναι εμπνευσμένος επαγγελματίας αλλά απολαμβάνει την εύνοια των συγκυριών. Η ορθή πρόβλεψη  είναι εργαλείο για την σωστή διαχείριση της πραγματικότητας και ακόμα  καλύτερο  εργαλείο είναι η  πρόβλεψη που διαμορφώνει την πραγματικότητα. Γιατί σας τα γράφω όλα αυτά; Τι σχέση μπορεί να έχει η θεωρία παιγνίων με την διδασκαλική σας εμπειρία.  

   Η αβεβαιότητα είναι ένα από τα βασικά δεδομένα της ανθρώπινης ιστορίας  και της καθημερινής ζωής. Είμαστε αναγκασμένοι,  τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο να παίρνουμε συνεχώς αποφάσεις  σε ένα πλαίσιο που δεν μπορούμε να εκτιμήσουμε ορθά. Μια σωστή εκτίμηση της κατάστασης  είναι ιδιαίτερα σημαντική, αν θέλουμε να κρίνουμε τις συνέπειες των πράξεων μας.Το μόνο που διαθέτουμε για να βοηθηθούμε είναι η προηγούμενη εμπειρία μας και η γνώση που έχουμε συσσωρεύσει εμείς και οι άλλοι. Κι όμως δεν είμαστε ποτέ βέβαιοι ότι έχουμε φτάσει στην σωστή εκτίμηση. Πρέπει να δράσουμε με κίνδυνο  να πάρουμε μια απόφαση η οποία, όταν το μέλλον θα έχει πια αποκαλύψει την πραγματική κατάσταση,  θα φαίνεται όχι μόνο επικίνδυνη αλλά ίσως και βλακώδης. Ας σημειώσουμε εδώ ότι το θέμα δεν είναι ότι ριψοκινδυνεύουμε στο άγνωστο. Η κατάσταση που προσπαθούμε να αναλύσουμε εντάσσεται σε ένα γνωστό πλαίσιο. Ξέρουμε ότι υπάρχει ένα συγκεκριμένο πλήθος από τυπικές καταστάσεις που περιγράφουν αυτά που παρατηρούμε και προσπαθούμε απλώς να μάθουμε ποια είναι η ορθή.  Η πίστη φέρνει την πραγματοποίηση. Όλοι όσοι έχουν γράψει εκπαιδευτικά χιλιόμετρα  γνωρίζουν  πολύ καλά για την αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Αν σε μια σχολική τάξη αντιμετωπίζουμε τον μικρό Γιάννη με συγκατάβαση σαν μέτριο μαθητή τότε ακόμα και αν δεν είναι, θα γίνει. Αναμφισβήτητο γεγονός που έχει επιβεβαιωθεί πειραματικά ακόμα και σε σχέση με τις νοητικές δυνατότητες των παιδιών. 

 Η πρώτη και η πιο γνώστη ερευνητική μελέτη πάνω στο θέμα  (Rosenthal και Jacobson, 1968)  βρήκε ότι τα παιδιά για τα οποία οι δάσκαλοι είχαν  θετικές προκαταλήψεις  και προσδοκίες για πρόοδο  σημείωσαν  πραγματικά την αναμενομένη πρόοδο, και η πρόοδο αυτή αφορούσε  στο δείκτη νοημοσύνης. Πιο συγκεκριμένα, οι Rosenthal και Jacobson  έδωσαν στην αρχή της σχολικής χρονιάς  ένα τεστ ευφυΐας σε όλους τους μαθητές  ενός δημοτικού σχολείου  του Σαν Φραντσίσκο. Από τους μαθητές αυτούς διάλεξαν τυχαία ένα 20% σε κάθε τάξη και τα ονόματα τους δόθηκαν στους δασκάλους μαζί με την πληροφορία ότι πρόκειται για άτομα τα οποία θα έδειχναν καταπληκτική διανοητική  πρόοδο στο άμεσο μέλλον.  Η αλήθεια βέβαια ήταν διαφορετική, δεν υπήρχε καμιά διαφορά  μεταξύ των παιδιών αυτών και των υπολοίπων. Η διαφορά  υπήρχε μόνο στο μυαλό  των δασκάλων. Μετά από οκτώ μήνες όλα τα παιδιά  υποβλήθηκαν ξανά στο ίδιο τεστ ευφυΐας  και η σύγκριση έδειξε ότι τα παιδιά  που είχαν επιλεγεί  είχαν σημειώσει  σημαντικά  μεγαλύτερη πρόοδο από τα υπόλοιπα. Είναι επίσης σημαντικό  ότι τα παιδιά αυτά διατηρούσαν  την βελτίωση  αυτή και σε τεστ που υποβλήθηκαν  μετά από ένα  και δυο χρόνια. Όπως όλα τα πειράματα καταδεικνύει  όχι την απόλυτη αλήθεια αλλά  ένα μεγάλο μέρος αυτής,  ένα βέλος ακόμα για την διδασκαλική σας φαρέτρα!

    Αυτή  η ικανότητα που έχουν ορισμένες προβλέψεις να  πραγματοποιούνται από μόνες τους μόλις αποκτήσουν αρκετούς πιστούς, είναι εν γένει μια από τις σταθερές της κοινωνικής ζωής. Αν για το επερχόμενο διαγώνισμα στην άλγεβρα την επόμενη εβδομάδα αναφέρομαι σε αυτό ως απαιτητικό και πολύ δύσκολο όπου θα τους είναι αρκετά επίπονο να ανταπεξέλθουν,  οι μαθητές μου  θα το αντιμετωπίσουν ως τέτοιο ακόμα και είναι ένα μέτριας δυσκολίας διαγώνισμα, η επίδραση μου θα είναι πολλαπλάσια αν είμαι δημοφιλής ή έχω την αίγλη μιας αυθεντίας στην σχολική μου τάξη. Είναι προφανές ότι η αυτοεκπληρούμενη προφητεία  είναι δυνατό να λειτουργήσει και αντίστροφα, οι χαμηλές ή αρνητικές προσδοκίες να προκαλέσουν τις ανάλογες επιδόσεις. Στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως Φαινόμενο Γκόλεμ,  όπου οι άνθρωποι αντιδρούν στις χαμηλές-αρνητικές προσδοκίες που έχουν οι άλλοι ή οι ίδιοι για τον εαυτό τους,  και με τα έργα τους προσπαθούν να γίνουν συμβατοί με αυτές (O’Leary,  2010· Reynolds,  2007). Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται κυρίως σε εκπαιδευτικά περιβάλλοντα. Το όνομά του πηγάζει από την εβραϊκή λαϊκή παράδοση. Σύμφωνα με αυτή το Γκόλεμ ήταν ένα ανθρωποειδές πλάσμα φτιαγμένο από πηλό ή χώμα με ανθρώπινη όψη. Το πλάσμα αυτό αποκτούσε πνοή χάρη σε ξόρκια ή μαγικές λέξεις,  που τις έγραφε ο δημιουργός τους πάνω στο μέτωπό του ή σε ένα κομμάτι πάπυρο που το κολλούσε στο στόμα του. Στην περίπτωση που κάποιος κατάφερνε να σβήσει τη μαγική λέξη, το Γκόλεμ κατέρρεε, παρασύροντας και τον δημιουργό του.  

  Να έχετε υπόψη σας, ότι δεν είστε οι μόνοι που θα διαμορφώνετε με τις προσδοκίες σας την προσωπικότητα των παιδιών,  οι γονείς τους  το κάνουν σε οριστικό και  αμετάκλητο βαθμό. Δεν θα ξεχάσω  ένα φίλο που όταν ήταν νέος πατέρας μόλις δυο  μηνών, σε μια συζήτηση, ξέρετε αυτές τις συζητήσεις  με φόντο καφετέρια, φραπέ και τα πόδια πάνω σε μια ή περισσότερες καρέκλες (αλά Ελληνικά) που ενίοτε εκφράζουν μύχιες επιθυμίες και μεγάλες αλήθειες,  σκεπτόταν σε ποιο σχολείο θα το στείλει, ποια σχολή θα τελειώσει, πολυτεχνείο ή  κάτι παρεμφερές.  Του είχα πει στην πλάκα,  «μπορεί να θέλει να γίνει ζωγράφος ή  μουσικός!». «Oύτε για αστείο»,  μου είχε απαντήσει απολύτως σοβαρά. Δεν το συνέχισα, ευχήθηκα να μην ήθελε πραγματικά να γίνει ζωγράφος, γιατί θα έπρεπε να γκρεμίσει πολλούς ανεμόμυλους με πρώτο την εικόνα που θα έχτιζε ο πατέρας του για χρόνια εν αγνοία του!