Φανταστική Συνέντευξη : Δημόκριτος

Δημοσιογράφος: Δάσκαλε Δημόκριτε, καλώς ορίσατε. Να αρχίσουμε από το παρατσούκλι σας; Γιατί σας αποκαλούν «γελαστό φιλόσοφο»;

Δημόκριτος: Γιατί, φίλε μου, το να φιλοσοφείς με κατσουφιασμένα μούτρα είναι σαν να παίζεις λύρα χωρίς χορδές· κάνει θόρυβο, αλλά δεν ακούγεται μουσική. Οι άνθρωποι περίμεναν να με δουν να βαδίζω σκυθρωπός, σαν τον Ηράκλειτο που έβλεπε παντού δάκρυα. Εγώ όμως έβλεπα παντού αστεία. Όχι γιατί ο κόσμος είναι γελοίος – αν και συχνά είναι – αλλά γιατί χωρίς το γέλιο, ο πόνος μάς τσακίζει. Το χαμόγελο είναι όπλο, όχι γκριμάτσα.

Δημοσιογράφος: Ας μιλήσουμε λίγο για τα μαθηματικά. Ποια ήταν η θέση τους στη φιλοσοφία σας;

Δημόκριτος: Τα μαθηματικά είναι η πιο μεγάλη φάρσα που σκάρωσε το σύμπαν. Κοίτα, ας πούμε, το τρίγωνο: τρία μικρά ευθύγραμμα τμήματα κι όμως με αυτά οι αρχιτέκτονες στήνουν ναούς, οι θαλασσοπόροι βρίσκουν δρόμους, οι φιλόσοφοι αποδεικνύουν την ύπαρξη θεών και δαιμόνων! (γελάει) Για μένα τα μαθηματικά ήταν το εργαστήριο για την ατομική θεωρία· όπως οι αριθμοί φτιάχνουν κάθε σχήμα, έτσι και τα άτομα φτιάχνουν κάθε σώμα. Η φιλοσοφία χωρίς μαθηματικά είναι σαν συμπόσιο χωρίς κρασί. Πολύ λόγος, καμία χαρά.

Δημοσιογράφος: Δεν γίνεται να μη ρωτήσω: μπορείτε να μας εξηγήσετε με απλά λόγια την περίφημη ατομική σας θεωρία;

Δημόκριτος: (γελάει) Με απλά λόγια; Μα αυτή είναι η δυσκολία των φιλοσόφων – ξέρουμε να μιλάμε απλά και μας παρεξηγούν! Εγώ λέω τούτο: όλα όσα βλέπεις, όσα πιάνεις, όσα ερωτεύεσαι ή βρίζεις, είναι φτιαγμένα από μικρά, αόρατα σωματίδια – τα άτομα – και από το κενό που τα χωρίζει. Δεν υπάρχει τίποτε άλλο! Ούτε καπρίτσια θεών, ούτε μυστικές δυνάμεις. Μόνο άτομα που χορεύουν μέσα στο άπειρο.

Σκέψου το σαν συμπόσιο: έχεις τα τραπέζια (άτομα), τα πιάτα, τα ποτήρια. Αλλά αν δεν υπήρχε ο χώρος ανάμεσα τους, θα ’χαμε όλοι μείνει στριμωγμένοι σαν παστές σαρδέλες. Το κενό, λοιπόν, είναι το πιο πολύτιμο. Εκεί χωράνε τα γέλια, τα ταξίδια, και καμιά φορά κι οι τσακωμοί με τους γείτονες.

Κι αν αναρωτιέσαι: «Μα, Δάσκαλε, πώς γίνεται από τόσο μικρά άτομα να φτιάχνεται τόσο μεγάλος κόσμος;» — θα σου απαντήσω με άλλο ερώτημα: πώς γίνεται από τόσα μικρά αστεία να φτιάχνεται μια μεγάλη ζωή;

Δημοσιογράφος: Γνωρίζουμε πως ταξιδέψατε πολύ. Τι αναζητούσατε;

Δημόκριτος: Την περιέργεια μου δεν την έσβηνε ούτε όλος ο Ευφράτης. Πήγα στην Αίγυπτο να μετρήσω τις πυραμίδες· στην Περσία να δω πώς οργανώνουν οι μάγοι το σύμπαν· στην Ινδία να συζητήσω με τους γυμνοσοφιστές που φιλοσοφούσαν χωρίς χιτώνες (κι εγώ με χιτώνα πάλι ζεσταίνομαι, να πούμε την αλήθεια). Έφτασα και στην Αιθιοπία, να μελετήσω τα ήθη τους. Έμαθα γλώσσες, άκουσα μύθους, έφαγα φαγητά που ούτε οι σκύλοι μου δεν θα δοκίμαζαν.

Κι όμως, όλα αυτά μού έδειξαν ένα: ο κόσμος είναι παντού ίδιος· οι άνθρωποι τσακώνονται, αγαπούν, γελούν, κλαίνε. Αλλά εκεί που γελούν… εκεί ανθίζει η σοφία.

Δημοσιογράφος: Είπατε πως το γέλιο είναι φιλοσοφία. Μπορείτε να το εξηγήσετε;

Δημόκριτος: Μα φυσικά. Το γέλιο είναι η τέχνη να σπας το κέλυφος της σοβαροφάνειας. Όταν γελάς, αναγνωρίζεις ότι δεν είσαι το κέντρο του κόσμου· απλώς μια σκόνη ατόμων που χορεύει μέσα στο κενό. Η σοβαροφάνεια είναι εγωισμός, το γέλιο είναι ελευθερία.

Γι’ αυτό και λέω: όποιος δεν ξέρει να γελάει, δεν ξέρει να φιλοσοφεί. Το χιούμορ είναι δείγμα ευφυΐας – γιατί βλέπει την αντίφαση, το απρόσμενο, το παράλογο. Είναι σαν μαθηματικό θεώρημα που βγαίνει με μια κομψή, απροσδόκητη λύση.

Δημοσιογράφος: Αυτό που λέτε θυμίζει τον Βιτγκενστάιν: «Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου».

Δημόκριτος: Σωστά! Μα εγώ θα πρόσθετα: τα όρια του γέλιου μας είναι τα όρια της ελευθερίας μας. Η γλώσσα μπορεί να φτιάξει τείχη, αλλά το χιούμορ ανοίγει παράθυρα. Ο Λούντβιχ έβλεπε τα παιχνίδια της γλώσσας· εγώ έβλεπα τα παιχνίδια της ζωής. Αν βάλεις αυτά τα δύο μαζί, έχεις το μυστικό: η φιλοσοφία είναι παιχνίδι με κανόνες που δεν παίρνουμε και τόσο σοβαρά.

Δημοσιογράφος: Μιλήστε μας λίγο για την προσωπική σας ζωή. Ζήσατε λιτά, σχεδόν ασκητικά. Γιατί;

Δημόκριτος: Γιατί ήθελα να γελώ ελεύθερα. Όποιος φορτώνεται πολλά πλούτη, φορτώνεται και πολλές σκοτούρες. Εγώ είχα τα βιβλία μου, τις σημειώσεις μου, τα ταξίδια μου, και μια μόνιμη παρέα: το γέλιο. Δεν παντρεύτηκα, όχι γιατί δεν εκτίμησα τον έρωτα – αλλά γιατί ήξερα ότι για μένα η αγάπη είχε άλλον δρόμο· το να αγαπώ τη γνώση και την περιπέτεια.

Δημοσιογράφος: Τι θα συμβουλεύατε έναν νέο σήμερα;

Δημόκριτος: Να μην παίρνει τον εαυτό του πολύ σοβαρά. Να σπουδάζει, να ταξιδεύει, να κάνει λάθη, να γελάει με τα λάθη του και να συνεχίζει. Να μη σπαταλά χρόνο σε γκρίνια· η γκρίνια είναι σαν μαθηματική απόδειξη που δεν τελειώνει ποτέ και δεν βγάζει συμπέρασμα. Και να θυμάται: το γέλιο δεν είναι πολυτέλεια – είναι εργαλείο επιβίωσης.

Δημοσιογράφος: Αν έπρεπε να συνοψίσετε όλη σας τη φιλοσοφία σε μία φράση;

Δημόκριτος: Θα έλεγα: «Όλα είναι άτομα και κενό· και ανάμεσά τους, χώρεσε και λίγο γέλιο».