Το ποτάμι του Ηράκλειτου

 

        

  O Ηράκλειτος συγκαταλέγεται στους προσωκρατικούς φιλοσόφους. Έζησε στην Έφεσο της Μικράς Ασίας, περί το 500 π.Χ. Γνωρίζουμε ελάχιστα για τη ζωή του, αλλά φαίνεται πως ήταν μισάνθρωπος. Περιφρονούσε τους  συνανθρώπους του και θεωρούσε τους περισσότερους ανόητους.

  Ο Ηράκλειτος  έγραψε ένα βιβλίο, το όποιο είναι παροιμιώδης δύσκολο και αινιγματικό. Σημειώνω ότι  από τα γραπτά του διασώζονται  μόνο αποσπάσματα. Αφού το διαβάσει ο  Σωκράτης σχολίασε:

 «Αυτά που κατανοώ είναι μεγαλειώδη. Και είμαι σίγουρος ότι και αυτά που δεν κατανοώ είναι  εξίσου μεγαλειώδη!» 

Ο Ηράκλειτος ισχυριζόταν ότι ο κόσμος βρίσκεται σε μια διαρκή ροη. Τα πάντα αλλάζουν διαρκώς( Τα πάντα ρει!). (Το πιστοποίησε αιώνες αργότερα  με περισσή ποιητική αδεία και η γνωστή αοιδός Ελένη Λεγάκη: https://youtu.be/Nv07qBwnHg8?t=2)

Ο Ηράκλειτος θεωρούσε ότι  το βασικό στοιχείο της φύσης είναι η φωτιά (αιζωον πυρ), μια ασταθής ουσία που εξασφαλίζει ένα αέναο μεταβαλλόμενο σύμπαν.

  Ο Πλάτωνας στο φιλοσοφικό του διάλογο Κρατύλος επικαλείται την ρήση του Ηράκλειτου «Δεν μπορείς να μπεις στο ίδιο ποτάμι δυο φορές!». Αυτό ακούγεται παράλογο. Κάλλιστα  μπορούμε να μπούμε στο ίδιο ποτάμι δυο φορές. Αρκεί να μπούμε στο ποτάμι σε δυο διαφορετικές χρονικές στιγμές μια τώρα και ας  πούμε μια σε δέκα λεπτά.

Το πρόβλημα είναι ότι  τα ποτάμια αποτελούνται από τρεχούμενα νερά. Το νερό που αποτελεί το ποτάμι τώρα  δεν είναι το ίδιο νερό που αποτελεί το ποτάμι σε δέκα λεπτά.

Και αυτό είναι το λιγότερο. Το ποτάμι μπορεί να υποστεί δραστικές αλλαγές από το ένα λεπτό στο άλλο. Μπορεί να στερέψει ή να αλλάξει πορεία. Σε αυτές τις περιπτώσεις  αλλάζει η υλική του υπόσταση.

 Το παράδοξο είναι ότι μπορούμε να μπούμε στο ίδιο ποτάμι δυο φορές αλλά ταυτόχρονα δεν μπορούμε κιόλας. Τι μαθαίνουμε από τον Ηράκλειτο ;Ο κόσμος είναι μια έννοια δυναμική, όπου τα πάντα μεταβάλλονται, τίποτα δεν παραμένει το ίδιο· ενώ οι άλλοι άνθρωποι βλέπουν τον κόσμο ως ένα σύνολο από σταθερά πράγματα, ο Ηράκλειτος βλέπει τον κόσμο ως ένα σύνολο από γεγονότα. Ο κόσμος είναι σαν ένα ποτάμι που ρέει διαρκώς. Η ταυτότητα ορισμένων ανυπόστατων αντικειμένων καθορίζεται από την αλλαγή. Η αλλαγή όχι μόνο  δεν καταστρέφει την ταυτότητα των πραγμάτων, αλλά αποτελεί ουσιώδες γνώρισμα του.